تمکین چیست و شامل چه مواردی میشود؟

تمکین در لغت به معنی سلطه و اختیار دادن به دیگری است. طبق قانون مدنی،‌ زن و شوهر نسبت به یکدیگر وظایف و تکالیفی دارند که باید آنها را انجام دهند. یکی از این تکالیف، تمکین کردن زن و شوهر نسبت به یکدیگر است. البته چیزی که در عرف رواج بیشتری دارد، تمکین زن نسبت به مرد است. اما تمکین مرد نیز در جای خود بررسی می‌گردد.

تمکین چیست؟

به طور خلاصه تمکـین‌ زن از شوهر عبارت است از پذیرش ریاست مرد بر خانواده و اطاعت از همسر در زندگی مشترک و مسایل زناشویی. البته واضح است که این امور خط قرمزهای حقوقی برای مشخص کردن حقوق و تکالیف زوجین برای پایان دادن به دعواهای احتمالی است و الا آنچه در خانواده حرف نخست را می‌زند، عواطف،‌ محبت، همکاری و از خودگذشتگی زن و شوهر نسبت به یکدیگر است.

تمکـین‌ در اصطلاح حقوقی بر دو قسم است: تمکین عام و تمکین خاص که هر یک باید جداگانه بررسی شود.

۱. تمکین عام

تمکـین عام در اصطلاح حقوقی به معنای پذیرش ریاست مرد و لوازم این ریاست بر خانواده است. یعنی زن باید بپذیرد که مدیریت خانواده با مرد است. ریاست مرد بر خانواده لوازمی دارد. تمکـین عام شامل موارد زیر است:

به طور کلی ریاست مرد بر خانواده از قواعد مربوط به نظم عمومی است و اسقاط آن یا توافق برخلاف آن، نامعتبر است. همچنین این ریاست به معنی تعیین و تصمیم در مسائل کلی خانواده از قبیل محل سکونت،‌ نحوه تربیت فرزندان و ولایت بر ایشان، منع زن از اشتغالِ منافی مصالح خانوادگی و تعیین مسائل اخلاقی و مالی در خانواده است و زن مکلف به حسن معاشرت با اوست.

بنابراین اگر زنی برخلاف این موارد عمل کند و مثلا بدون دلیل موجه محل سکونت مجزایی اختیار کند، نسبت به شوهر تمکین عام نکرده و در اصطلاح زن ناشزه حساب می‌شود. البته در مقابل ریاست مرد بر خانواده، تکالیفی نیز بر عهده او قرار می‌گیرد که بیشتر تکالیف مالی است. یعنی مرد موظف است نفقه زن و فرزندان خود را پرداخته و زندگی مناسب شان زن برایش فراهم آورد.

۲. تمکین خاص

تمکـین‌ به معنای خاص عبارت است از این که زن مهیای تامین نیازهای جنسی متعارف و معقول همسر خود بوده و بدون عذر موجه از این امر اجتناب نکند. در صورت عدم تمکین، زن ناشزه به حساب می‌آید. باید دقت شود که تمکـین‌ خاص به معنای انجام هرگونه عمل جنسی نیست و این امر محدود به شرایط زمان و مکان و عرف خواهد بود. مثلا اگر شوهر دارای بیماری مقاربتی مسری باشد، زن موظف به برقراری رابطه جنسی نخواهد بود.

آثار عدم تمکین زن

حال که معنی تمکـین‌ و اقسام آن را دانستیم، باید به این سوال پاسخ دهیم که اگر زن به وظایف خود در مورد تمکـین‌ عمل نکرد، آیا ضمانت اجرای خاصی گریبان او را خواهد گرفت؟ اگر پاسخ مثبت است این ضمانت اجرا چیست؟

برخلاف جایی که ترک نفقه از جانب مرد با وجود توانایی مالی او، جرم تلقی شده و موجب محکومیت کیفری مرد می‌گردد،‌ عدم تمکین زن نسبت به شوهر جرم محسوب نشده و فقط آثار حقوقی خاص خود را به دنبال دارد. 

ماده ۱۱۰۸ قانون مدنی بیان می‌دارد: «هر گاه زن بدون مانع مشروع از ادای وظایف زوجیت امتناع کند، مستحق نفقه نخواهد بود.» بنا بر این ماده، مهمترین اثری که بر عدم تمکـین‌ توسط زن مترتب می‌شود، ندادن نفقه به اوست. یعنی شرط این که زن مستحق نفقه باشد این است که باید نسبت به شوهر تمکین کند. پس اولین ضمانت اجرای عدم تمکین زن،‌ عدم پرداخت و استحقاق برای نفقه است.

دومین اثری که بر عدم تمکین زن مترتب است این است:‌ در عقدنامه‌ها شرط‌هایی وجود دارد که غالبا توسط زوجین امضا شده و مورد توافق قرار می‌گیرد. شرط نصف شدن دارایی که در عقدنامه آمده، یکی از این شروط است. بر اساس این شرط: «ضمن عقد نکاح زوجه شرط نمود هرگاه طلاق بنا به درخواست زوجه نباشد و طبق تشخیص دادگاه تقاضای طلاق ناشی از تخلف زن از وظایف همسری یا سوءاخلاق و رفتار نبوده، زوج موظف است تا نصف دارایی موجود خود را که در ایام زناشویی با او به دست آورده یا معادل آن را طبق نظر دادگاه، بلاعوض به زوجه منتقل کند.» منظور از تخلف از وظایف همسری همان عدم تمکـین‌ است. یعنی اگر زن نسبت به شوهر تمکین نکند و ناشزه گردد و در این ایام طلاق واقع شود،‌ دیگر نصف دارایی‌های مرد به زن نخواهد رسید.

سومین اثری که بر عدم تمکـین‌ مترتب است این است که مرد می‌تواند با مراجعه به دادگاه خانواده، تقاضای الزام به تمکین کرده و حکم الزام به تمکین بگیرد. در صورت عدم تمکین مجدد زن پس از صدور حکم قطعی علیه او، مرد می‌تواند با مراجعه مجدد به دادگاه، اجازه ازدواج مجدد گرفته و بدون نیاز به اجازه زن، مجددا ازدواج کرده و آن را به صورت قانونی ثبت کند.

بنابراین به طور خلاصه، عدم تمکین زن دارای این آثار است:‌

1. عدم تعلق نفقه به او؛
2. عدم اجرای شرط تنصیف دارایی اگر طلاق در حال عدم تمکین رخ دهد؛
3. امکان ازدواج مجدد مرد بدون اجازه زن با حکم دادگاه خانواده.

مهریه زن در صورت عدم تمکین

یکی از سوالات متداول که از ما پرسیده می‌شود این است که در صورت عدم تمکین زن و ناشزه شدن او، آیا باز هم مهریه به او تعلق می‌گیرد یا خیر؟‌ در جواب باید بگوییم که مهریه حق زن بوده و به محض وقوع عقد به مالکیت زن درمی‌آید. بنابراین حتی اگر زن تمکـین‌ نکرده و ناشزه شود و یا حتی مرتکب اعمال منافی عفت و خارج از چارچوب خانواده گردد، باز هم مستحق مهریه بوده و می‌تواند مهریه‌اش را مطالبه کند.

موارد موجه عدم تمکین زوجه

گفتیم که زن باید نسبت به شوهر در امور کلی خانواده و همچنین مسائل زناشویی تمکین کرده و رای او را بپذیرد. اما همانگونه که عقل سلیم حکم می‌کند، این حکم مطلق و بی‌قید و شرط نبوده و در برخی موارد قانون و شرع به زن اجازه داده تا نسبت به شوهر تمکین نکند. بدیهی است در این موارد که با اجازه قانون زن نسبت به شوهر تمکین نمی‌کند،‌ دیگر اثراتی که در بالا گفته شد بر این رفتار زن مترتب نخواهد شد. یعنی زن دیگر ناشزه محسوب نشده و کماکان مستحق نفقه خواهد بود.

مواردی که زن در صورت عدم تمکـین‌ ناشزه به حساب نمی‌آید، کدامند؟‌در زیر به این موارد اشاره می‌کنیم:

1. هنگامی که حق تعیین مسکن در ضمن شرایط عقد نکاح یا به واسطه توافقی جداگانه به زن داده شده باشد. ماده ۱۱۱۴ قانون مدنی مقرر می‌دارد: «زن باید در منزلی که شوهر تعیین می‌کند سکنی نماید؛ مگر آن که اختیار تعیین منزل به زن داده شده باشد.» البته باید توجه داشت که حق انتخاب مسکن توسط زوجه به معنی عدم اطاعت از شوهر در مسائل زناشویی نخواهد بود.
2. عدم نزدیکی با شوهر به دلیل بیماری‌های مقاربتی:‌ ماده ۱۱۲۷ قانون مدنی بیان می‌دارد: «هرگاه شوهر بعد از عقد مبتلا به یکی از امراض مقاربتی گردد، زن حق خواهد داشت که از نزدیکی با او امتناع نماید و امتناع به علت ‌مزبور، مانع حق نفقه نخواهد بود.» پس تا جایی که زن برای در امان ماندن از بیماری لازم باشد، می‌تواند از نزدیکی با مرد خودداری کند و این امر باعث از بین رفتن نفقه زن نخواهد بود.
3. اگر زن دارای عذری مانند عادت ماهیانه یا نفاس (خونریزی بعد از زایمان) یا روزه واجب و امثال اینها باشد نیز می‌تواند از نزدیکی و تمکین به معنای خاص خودداری کند.
4. اگر زن ثابت کند که بودن او در یک خانه با شوهر موجب خوف ضرر جانی،‌ مالی یا شرافتی برای زن است. ماده ۱۱۱۵ قانون مدنی در این باره می‌گوید:‌ «اگر بودن زن با شوهر در یک منزل متضمن خوف ضرر بدنی و یا مالی یا شرافتی برای زن باشد، زن می‌تواند مسکن علیحده (جداگانه) اختیار کند‌ و در صورت ثبوت مظنه (احتمال) ضرر مزبور، محکمه حکم بازگشت به منزل شوهر نخواهد داد و مادام که زن در بازگشتن به منزل مزبور معذور است، نفقه بر‌عهده شوهر خواهد بود.» در این ماده عدم تمکین به معنای عام آن است و این عدم تمکین مجوزی برای پرداخت نکردن نفقه نخواهد بود.
5. حق حبس: ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی بیان می‌کند: «زن می‌تواند تا مهر به او تسلیم نشده، از ایفاء وظایفی که در مقابل شوهر دارد امتناع کند؛ مشروط بر این که مهر او حال باشد و این امتناع ‌مسقط حق نفقه نخواهد بود.» اما حق حبس به چه معناست؟‌ حق حبس زن به این معناست که تحت شرایطی خاص زن مجاز است از برقراری رابطه جنسی خودداری کرده و تا وقتی مهریه‌اش پرداخت نشده به این کار ادامه دهد.

اما شرایط حق حبس چیست؟

1. مهریه باید حال باشد؛ یعنی نباید موجل یا عندالاستطاعه باشد.
2. تا قبل از اجرای حق حبس، زن نباید از شوهر تمکین خاص کرده باشد. پس اگر زن با شوهر رابطه زناشویی برقرار کرده باشد، دیگر نمی‌تواند به حق حبس استناد کند. با این شرایط زن می‌تواند مادام که مهریه‌اش را نگرفته از تمکین به معنای خاص اجتناب کرده و این امتناع او مانع از تعلق نفقه به او نخواهد بود و شوهر مکلف به پرداخت نفقه است.

الزام به تمکین چیست؟

گفتیم که تمکـین‌ یکی از تکالیف زن و شوهر نسبت به یکدیگر است و گاهی به دلایلی این امر توسط زوجین انجام نمی‌گیرد. در این زمان است که الزام به تمکین مطرح می‌شود. اما معنای آن چیست؟ الزام به تمکـین‌ یعنی کسی که بدون دلیل موجه از تمکین نسبت به طرف مقابل امتناع می‌کند را به وسیله قانون الزام کنیم تا به وظایف زناشویی خود در چارچوب خانواده عمل کند.

البته این امر بیشتر در مورد زنان به کار می‌رود. همچنین باید دانست که الزام به تمکـین‌ در مرحله اجرا به این معنا نیست که زن را به زور و جبر فیزیکی به خانه همسر منتقل خواهند کرد. بلکه معنی آن این است که زن به طور رسمی می‌فهمد که اگر به وظایف خود عمل نکند، ضمانت‌های اجرایی خاصی بر او تحمیل می‌گردد و زن ناشزه محسوب می‌شود. 

مراحل دادخواست الزام به تمکین

برای ثبت دادخواست الزام به تمکـین‌ باید مراحلی را طی کرد.

ابتدا بهتر است طی اظهارنامه‌ای رسمی از زوجه خواسته شود تا به انجام وظایف زناشویی خود مبادرت ورزد.

سپس می‌توان با مراجعه به دفاتر الکترونیکی خدمات قضایی، اقدام به ثبت دادخواست الزام به تمکـین‌ کرد تا دعوا در دادگاه خانواده محل اقامت زوجه ثبت گردد.

پس از آن تاریخ جلسه رسیدگی برای طرفین ابلاغ خواهد شد و جلسه در وقت مقرر تشکیل می‌شود. دادگاه تلاش می‌کند تا موضوع را به صلح و سازش ختم کند. در صورت عدم سازش و اصرار بر ادامه پرونده،‌ مرد باید ثابت کند که لوازم زندگی و مقدمات آن را تهیه کرده و شرایط برای زندگی مشترک مهیا است. در صورت غیرموجه بودن عدم تمکین زن، دادگاه اقدام به صدور رای علیه زن مبنی بر لزوم تمکین خواهد کرد.

طرفین فرصت دارند ظرف مدت ۲۰ روز از تاریخ ابلاغ رای نسبت به حکم صادرشده اعتراض کنند تا مورد بررسی مجدد قرار بگیرد. اگر در مرحله بعدی نیز رای به نفع مرد صادر شود، حکم قطعی به نفع مرد و علیه زن مبنی بر لزوم تمکین صادر می‌شود. اگر این حکم توسط زن اجرا نشود، ضمانت اجراهایی که قبلا گفته شد در مورد زن قابل اجرا خواهد بود.

مدارک دادخواست الزام به تمکین

1. سند ازدواج جهت احراز رابطه زوجیت؛
2. شناسنامه و کارت ملی زوج؛
3. اجاره نامه یا سند مالکیت منزل که نشان می‌دهد زوج شرایط را برای انجام زندگی مشترک فراهم کرده است؛
4. اظهارنامه رسمی مبنی بر دعوت از زوجه به زندگی مشترک و انجام وظایف زناشویی؛
5. استشهادنامه محلی مبنی بر ترک منزل مشترک از طرف زن؛
6. هزینه دادخواست الزام به تمکین.

*دعوای الزام به تمکین زوجه از جمله دعاوی غیرمالی است و هزینه‌ای جز هزینه ثبت در دفتر خدمات قضایی ندارد.

الزام به تمکین در دوران عقد

دوران عقد دورانی است که در آن طرفین شرعا و قانونا زن و شوهر محسوب می‌شوند، اما زیر یک سقف زندگی نمی‌کنند. حال سوال این است که:

آیا در این ایام، مرد می‌تواند دادخواست الزام به تمکین نموده و زن را وادار به حضور در مسکن مشترک و انجام وظایف زناشویی کند یا خیر؟

در پاسخ باید گفت که زن می‌تواند از حق حبس خود استفاده کند و تا زمانی که مهریه‌اش کامل به او پرداخت نشده، از انجام وظایف زناشویی امتناع کند. بنابراین با توجه به این که در زمان عقد غالبا زن باکره بوده و این به معنای عدم تمکین خاص است،‌ حق حبس برای او وجود داشته و او می‌تواند در برابر مرد به این امر استناد کند و دادخواست مرد رد خواهد شد.

البته اگر ثابت شود که زن تمکین خاص کرده است، دیگر نمی‌تواند به حق حبس خود استناد کند و می‌توان حکم الزام به تمکین را علیه او صادر کرد. باید توجه داشت که صرف تمکین عام، ساقط‌کننده حق حبس نخواهد بود.

الزام به تمکـین مجدد (دادخواست مجدد الزام به تمکین)

گاهی دادگاه به دلیل نبود ادله کافی یا عدم احراز عدم تمکـین‌ یا فراهم نبودن مقدمات زندگی، رای به رد دادخواست مرد داده و پرونده بسته می‌شود.

سوالی که ممکن است پیش بیاید این است که آیا مرد می‌تواند مجددا دادخواست الزام به تمکین دهد یا این حکم اعتبار امر مختومه داشته و دیگر نمی‌تواند چنین دادخواستی ارائه دهد؟‌در پاسخ باید گفت که این امور اعتبار امر مختوم نداشته و هرگاه ادله جدید یافت شده یا عدم تمـکین مجددا حاصل گردد، مرد می‌تواند اقدام به تنظیم دادخواست الزام به تمکین کرده و  زن را ملزم به انجام وظایف زناشویی خود کند.

دادخواست الزام به تمکین صوری

متاسفانه دیده می‌شود که بعضی از مردان به جهت شانه خالی کردن از زیر بار نفقه، اقدام به تنظیم دادخواست الزام به تمکـین‌ صوری کرده تا زن را ناشزه جلوه دهند و از زیر بار نفقه فرار کنند. همچنین گاهی این کار صورت می‌گیرد تا زن را تحت فشار و مورد آزار قرار دهند تا او را مجبور به کوتاه آمدن از حق و حقوق خویش کنند. باید بدانید که این قبیل دادخواست‌ها درصورتی‌که زن تمکیـن کرده باشد، به راحتی قابل دفاع بوده و کافی است زن ثابت کند که نسبت به شوهر تمکـین می‌کند تا این دادخواست رد شود.

تمکین صوری

در سوی دیگر نیز گاهی دیده می‌شود وقتی حکم عدم تمـکین برای زن صادر می‌شود، زن برای این که مستحق نفقه بماند، به منزل شوهر مراجعه کرده و پس از مدتی مجددا منزل مشترک را ترک می‌کند. متاسفانه این امر راهکار حقوقی ویژه‌ای نداشته و در این قبیل موارد مرد باید مجددا با دادخواست الزام به تمکین، حکم عدم تمکین زن را بگیرد.

سخن پایانی

تمکـین یکی از وظایف زن و شوهر نسبت به یکدیگر است که با توجه به ریاست مرد در خانواده، در مورد زن نمود بیشتری دارد. باید توجه داشت که عدم تمکین آثار خاصی دارد که در صورت ناآگاهی نسبت به آنها ممکن است حقوق زوجین از بین برود. بنابراین توصیه می‌شود در زمان بروز اختلاف در این زمینه، حتما با مشاورین و وکلای متعهد و خبره مشورت شود تا بهترین راه حل در این مورد به اجرا گذاشته شود.

سوالات متداول