شروع به جرم

می‌دانید که قانون برای انواع جرم، مجازات‌هایی به تناسب با آنها در نظر گرفته است و این قاعده تا حدودی تضمین‌کننده نظم اجتماعی است. سوالی که اینجا پیش می‌آید این است که آیا شروع به جرم یا آغاز عملیات آن نیز مجازات دارد و جرم محسوب می‌‌شود یا خیر؟ در این مقاله سعی می‌کنیم به این قاعده قانونی بپردازیم.

تعریف شروع به جرم

باید گفت که از نظر قانون‌گذار، شروع به انجام جرم نیز جرم محسوب شده و مشمول مجازات خواهد شد، ممکن است گاهی شخص برای انجام جرمی قصد و اراده داشته باشد و اجرای آن را نیز آغاز کند امّا با دخالت عاملی خارجی از انجام کامل آن باز بماند و نتواند آن را به انجام برساند.

مثلا شخصی را در نظر بگیرید که قصد سرقت یک خودرو را دارد و ابزار و مقدمات این کار را فراهم کرده و شروع به باز کردن درب خودرو می‌کند، پس از اینکه درب باز شد، رهگذران او را می‌بینند و او ترسیده و کار را نیمه‌تمام رها می‌کند، این عمل در قانون شروع به جرم محسوب شده و مجازات دارد.

گفتنی است قانون‌گذار برای تمامی جرائم به جز جرائم سبک مجازات شروع به جرم در نظر گرفته است.

شرایط تحقق شروع به جرم

بر اساس قانون مجازات اسلامی، برای اینکه بتوان فردی را برای شروع به جرم محکوم کرد، باید شرایطی وجود داشته باشد:

• اراده انجام عمل مجرمانه: اولین شرط برای تحقق پیدا کردن این قاعده، قصد و اراده مجرمانه فرد انجام دهنده است؛ یعنی فرد باید از قبل، قصد انجام جرم را داشته باشد، بنابراین برای جرائم غیر عمدی و جرائمی که در نتیجه تخلف از نظامات دولتی هستند، شروع به جرم معنا ندارد.
• آغاز کردن عملیات اجرایی جرم: به این معنا است که مجرم باید عملی را انجام داده باشد که با انجام جرم رابطه مستقیم داشته باشد.
• وجود مانع خارجی: حتما باید مانعی خارجی باعث توقف عملیات اجرایی جرم شده باشد، یعنی نباید فرد به اراده خود و در اثر پشیمانی، جرم را ناتمام رها کرده باشد.

مجازات شروع به جرم

طبق ماده ۱۲۲ قانون مجازات اسلامی جدید، هر کس قصد ارتکاب جرمی کرده و شروع به اجرای آن نماید، لکن به واسطه عامل خارج از اراده او قصدش معلق بماند، به عنوان شروع به جرم مجازات می‌شود.

در تبصره‌ی این ماده آمده است که قصد انجام جرم به تنهایی و انجام کارهایی که فقط مقدمات جرم بوده و ارتباط مستقیمی با وقوع جرم نداشته، شروع به جرم محسوب نمی‌شود و از این نظر قابل مجازات نیست.

انواع مجازات شروع به جرم

بر اساس قانون اگر فردی برای انجام خلاف، اراده کرده باشد و شروع به انجام آن بکند امّا عاملی خارجی موجب شود که کار او ناتمام رها شود، بنا بر شرایط مختلف، به روش‌های زیر مجازات خواهد شد:

1. در مورد جرم‌هایی که مجازات آنها اعدام، حبس ابد یا حبس تعزیری درجه یک تا سه باشد، حبس تعزیری درجه چهار لحاظ می‌شود.
2. برای جرائمی که مجازات آنها قطع عضو یا حبس تعزیری درجه چهارم است، مجازات شروع به جرم، حبس تعزیری درجه پنج خواهد بود.
3. و در جرم‌هایی که مجازات آنها شلاق یا حبس تعزیری درجه پنجم است، شلاق، حبس تعزیری یا جریمه نقدی درجه شش در نظر گرفته خواهد شد.

جرم محال

جرم محال یعنی اینکه مجرم قصد انجام جنایت را داشته و تلاش خود را برای انجام جرم به صورت کامل انجام داده و هیچ عامل خارجی نیز سدّ راه او نبوده است ولی به دلایلی که او از آن بی‌اطلاع بوده، اصلا انجام آن جرم ممکن نبوده است؛ مثلا شلیک گلوله به تخت خوابی که خالی است با تصور اینکه شخصی بر آن خوابیده.

باید بدانید که بر اساس قانون، اگر عمل مقدماتی انجام شده با ارتکاب جرم رابطه مستقیم داشته باشد امّا به دلیلی که مجرم آن را نمی‌دانسته، انجام جرم غیرممکن بوده باشد، آن عمل حکم شروع به جرم خواهد داشت و قابل مجازات است.

جرم عقیم

شباهت این نوع جرم با شروع به جرم و جرم محال این است که نتیجه‌ای از انجام کار حاصل نمی‌شود ولی تفاوت آن با دو مورد گفته شده این است که دلیل این ناکامی نه عوامل خارجی بوده و نه محال بودن انجام آن، بلکه ناشی بودن خود فرد در انجام آن کار، دلیل ناتمام ماندن جرم است.

تفاوت دیگر این است که در شروع به جرم نمی‌توان اطمینان داشت که اگر عامل خارجی مانع آن نمی‌شد، مجرم از کار خود پشیمان می‌شد یا خیر! امّا در مورد جرم عقیم باید گفت که مجرم کار خود را با قصد و قاطعیت انجام داده ولی نتیجه‌ای حاصل نشده است، مثلا خطا در تیراندازی به سوی فرد و شلیک آن به دیوار.

انصراف ارادی از انجام جرم

در بخش‌های قبل به این نکته اشاره شد که اگر شخص با اراده خود شروع به جرم را متوقف کند، اگر عملیات مقدماتی به خودی خود جرم نباشد شروع به جرم محقق نمی‌شود؛ انصراف ارادی یعنی اینکه این انصراف نتیجه هیچ عامل خارجی نبوده باشد البته دخالت عوامل خارجی در این قضیه، انصراف ارادی را نفی نمی‌کند.

بنابراین انصراف می‌تواند با کمک دخالت عامل خارجی بوده باشد امّا شرط آن این است که هیچ اجباری در کار نبوده و فرد به میل خود انجام خلاف را رها کرده باشد، به عنوان مثال شخص ثالثی می‌تواند با صحبت کردن و نصیحت، فرد را از انجام جرم منصرف کرده باشد.

شروع به جرم در حکم جرم مستقل

جرائمی وجود دارند که حتی اگر در مرحله شروع به جرم باشند، از نظر قانون جرمی مستقل محسوب شده و به همان تناسب مجازات خواهند شد که در ادامه آنها را خواهید خواند:

• هر نوع عملی که برای خارج کردن اشیاء و اموال تاریخی و فرهنگی از کشور باشد، حتی اگر ناموفق بوده باشد، قاچاق به حساب می‌آید و بر همین اساس مجازات می‌شود.
• شروع به سوء قصد به جان مقام رهبری، رؤسای قوای سه گانه و مراجع تقلید، جرمی مستقل است و اگر مجرم محارب شناخته نشود، از سه تا ده سال به حبس محکوم می‌شود.
• سوء قصد به جان نمایندگان سیاسی یا رییس کشورهای دیگر نیز به همین ترتیب محسوب می‌شود.

سخن پایانی

اهمیت دانستن ضوابط مربوط به شروع به جرم از آن جهت است که در بازدارندگی جامعه از ارتکاب به جرم کم خواهد کرد؛ در صورتی که در این رابطه و برای انواع موارد حقوق کیفری نیاز به مشاور باتجربه و کارشناس دارید، کافی است به پلتفرم حقوقی ترازو مراجعه کنید.

سوالات متداول