حقوق متهم در هنگام دستگیری چیست؟

کسی که قانون جامعه را نقض می‌کند، تا قبل از اثبات جرم در دادگاه صالح، متهم نامیده می‌شود. گرچه فرد در مظان اتهام قرار دارد و ممکن است این امر منجر به صدور حکم مجازات و مجرمیت برای او گردد، اما این بدان معنا نیست که با فرد متهم می‌توان برخوردی سلیقه‌ای داشت. به همین دلیل قانون‌گذار در قوانین کیفری و خصوصا آیین دادرسی کیفری، حقوق متهم را در نظر گرفته است که باید توسط ظابطین قضایی و قضات رعایت شود. رعایت این حقوق از آن جهت مهم است که در بسیاری از موارد، بیگناهی فرد متهم در نهایت ثابت می‌شود. حتی اگر فرد مجرم هم باشد، حفظ کرامت ذاتی انسان سبب می‌شود که فرد در روندی عادلانه محکوم شده و تنها به میزانی که قانون معین کرده است مجازات شود. بنابراین چون ممکن است بازداشت توسط ظابطین برای هر شخصی رخ دهد، بهتر است همگان با حقوق دفاعی خود آشنا باشند.

حقوق متهم در مرحله تحت نظر قرار گرفتن

هنگامی که فرد توسط ظابطین دستگیر می‌شود، در اصطلاح حقوقی، تحت نظر قرار می‌گیرد. بازداشت امری است که صرفا در اختیار مقام قضایی است و ماموران چنین اختیاری ندارند. بازداشت فرد تنها در مرحله تحقیقات مقدماتی و تنها توسط مقام قضایی با دستور بازداشت موقت ممکن خواهد بود. بر اساس قانون، نهایت مدتی که متهم ممکن است توسط ضابطین تحت نظر قرار بگیرد، ۲۴ ساعت است. پس از آن حتما باید متهم توسط دادستان تعیین تکلیف شده، آزاد شود یا قرار تامین مناسب برای او صادر گردد. در این مرحله متهم دارای حقوقی به شرح زیر است:

۱. حقوق متهم؛ حق برخورداری از وکیل در مرحله تحت نظر قرار گرفتن

بر اساس ماده ۴۸ قانون آیین دادرسی کیفری، با شروع تحت نظر قرار گرفتن، متهم می‌تواند تقاضای حضور وکیل نماید. وکیل باید با رعایت و توجه به محرمانه بودن تحقیقات و مذاکرات، با شخص تحت نظر ملاقات نماید. وی می‌تواند در پایان ملاقات با متهم که نباید بیش از یک ساعت باشد، ملاحظات کتبی خود را برای درج در پرونده ارائه دهد.

البته در جرائم علیه امنیت داخلی یا خارجی و همچنین جرائم سازمان‌یافته خاص، در مرحله تحقیقات مقدماتی طرفین دعوی، وکیل یا وکلای خود را از بین وکلای رسمی دادگستری که مورد تایید رئیس قوه‌قضائیه باشد، انتخاب می‌کنند. اسامی وکلای مزبور توسط رئیس قوه‌قضائیه اعلام می‌گردد.

البته ممکن است این درخواست توسط ضابطین رد گردد. بهتر است در اینگونه مواقع صرفا به طرح درخواست خود بپردازید و بدون درگیری با ظابطین، منتظر ادامه روند کار باشید. زیرا در مرحله بعدی، یعنی دادسرا، قضات به امور قانونی احاطه کافی داشته و حقوق متهم بهتر تامین می‌شود.

۲. حقوق متهم؛ حق تماس با خانواده و اطلاع از وضعیت فرد

بر اساس ماده ۵۰ قانون آیین دادرسی کیفری، شخص تحت نظر می‌تواند به وسیله تلفن یا هر وسیله ممکن، افراد خانواده یا آشنایان خود را از تحت نظر بودن آگاه کند و ضابطان نیز مکلفند مساعدت لازم را در این خصوص به عمل آورند، مگر آن که بنا بر ضرورت تشخیص دهند که شخص تحت نظر نباید از چنین حقی استفاده کند. در این صورت باید مراتب را برای اخذ دستور مقتضی به اطلاع مقام قضائی برسانند.
همچنین اسامی متهمین تحت نظر هر روزه باید به رییس کل دادگستری استان مربوط اعلام شده تا به همان نحو ثبت شود. والدین، همسر، فرزندان، خواهر و برادر این اشخاص می‌توانند از طریق مراجع مزبور، از تحت نظر بودن آنان اطلاع یابند. پاسخگویی به بستگان فوق درباره تحت نظر قرار گرفتن، تا حدی که با حیثیت اجتماعی و خانوادگی اشخاص تحت نظر منافات نداشته باشد، ضروری است.

۳. حقوق متهم؛ حق معاینه پزشکی

بر اساس ماده ۵۱ قانون آیین دادرسی کیفری، بنا به درخواست شخص تحت نظر یا یکی از بستگان نزدیک وی، یکی از پزشکان به تعیین دادستان از شخص تحت نظر معاینه به عمل می آورد. گواهی پزشک در پرونده ثبت و ضبط می‌شود. این کار از آن جهت مهم است که در صورتیکه بعدا متهم در مورد ضرب و شتم توسط ظابطین در هنگام بازداشت و یا بعد از آن ادعایی داشته باشد، می‌تواند مورد نظر قاضی قرار بگیرد.

۴. حقوق متهم؛ حق اطلاع از حقوق دفاعی متهم به شکل مکتوب

بر اساس ماده ۵۲ قانون آیین دادرسی کیفری، هرگاه متهم تحت نظر قرار گرفت، ضابطان دادگستری مکلفند حقوق مندرج در این قانون در مورد شخص تحت نظر را به متهم تفهیم و به صورت مکتوب در اختیار وی قرار دهند، رسید آن را دریافت و ضمیمه پرونده کنند.
در پایان باید توجه داشت که ظابطین مکلفند که تمام اظهارات متهم را عینا مکتوب کرده و به امضا و اثر انگشت او برسانند. البته باید توجه داشت که متهم این حق را دارد که سکوت کرده و هیچ گونه متنی را امضا نکند. خصوصا اگر متن از پیش نوشته شده باشد یا دربردارنده قبول برخی عناوین اتهامی باشد.

حقوق دفاعی متهم در مرحله تحقیقات مقدماتی در دادسرا

اگر دادستان ادله و گزارش‌های ابتدایی را موجه بداند، پرونده را جهت انجام تحقیقات مقدماتی به بازپرس می‌سپارد. بازپرس نیز باید برای متهم به نسبت جرم ارتکابی تعیین تکلیف کرده و قرار تامین مناسب مانند قرار وثیقه یا کفالت و در برخی موارد نیز قرار بازداشت موقت صادر کند. البته قرار بازداشت موقت به صورت مستقیم، صرفا در جرایم خاص صادر می‌گردد. صدور قرار وثیقه و یا کفالت نیز ممکن است بین ۳ تا ۷ روز کاری زمان ببرد.

اما در این مرحله متهم چه حقوقی دارد؟

۱- حقوق متهم؛ حق بهره بردن از وکیل مدافع

ماده ۱۹۰ قانون آیین دادرسی کیفری بیان می‌دارد: «متهم می‌تواند در مرحله تحقیقات مقدماتی، یک نفر وکیل دادگستری همراه خود داشته باشد. این حق باید پیش از شروع تحقیق توسط بازپرس به متهم ابلاغ و تفهیم شود. چنانچه متهم احضار شود، این حق در برگه احضاریه قید و به او ابلاغ می‌شود. وکیل متهم می‌تواند با کسب اطلاع از اتهام و دلایل آن، مطالبی را که برای کشف حقیقت و دفاع از متهم یا اجرای قانون لازم بداند، اظهار کند. اظهارات وکیل در صورت مجلس نوشته می‌شود.
تبصره ۱- سلب حق همراه داشتن وکیل و عدم تفهیم این حق به متهم، به ترتیب موجب مجازات انتظامی درجه هشت و سه است.
تبصره ۲- در جرائمی که مجازات آن سلب حیات یا حبس ابد است، چنانچه متهم اقدام به معرفی وکیل در مرحله تحقیقات مقدماتی ننماید، بازپرس برای وی وکیل تسخیری انتخاب می‌کند.
تبصره ۳- درمورد این ماده و نیز چنانچه اتهام مطرح مربوط به منافی عفت باشد، مفاد ماده (۱۹۱) جاری است.»
بر اساس این ماده، در مرحله تحقیقات یا همان دادسرا، فرد می‌تواند یک وکیل داشته باشد و در جرایم خاص که در ماده بیان شده، حتی اگر متهم اقدام به اخذ وکیل نکند، بازپرس مکلف به تعیین وکیل تسخیری برای اوست.

۲- حقوق متهم؛ حق سکوت متهم در برابر سوالات

بر اساس اصل ۳۸ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، هرگونه شکنجه برای گرفتن اقرار و یا کسب اطلاع ممنوع است. اجبار شخص به شهادت، اقرار یا سوگند، مجاز نیست و چنین شهادت و اقرار و سوگندی فاقد ارزش و اعتبار است و متخلف از این اصل طبق قانون مجازات می‌شود. بنابراین مشاهده می‌شود که گرفتن اقرار به زور یا هر وسیله دیگر از فرد مقدور نیست و این اقرار فاقد وجاهت قانونی است. متهم حق دارد در برابر سوالات بازپرس سکوت کند و این بازپرس است که باید ادله خود را مبنی بر مجرمیت فرد اقامه کند.
همچنین قانون‌گذار در ماده ۱۹۷ قانون آیین دادرسی کیفری صراحتا بیان داشته که متهم می‌تواند سکوت اختیار کند. در این صورت مراتب امتناع وی از دادن پاسخ یا امضای اظهارات، در صورت مجلس قید می‌شود. البته باید بدانید که سکوت در برابر تحقیقات باید با مشورت وکیل صورت بگیرد، زیرا ممکن است آثار خاصی داشته باشد.

سخن پایانی

به هر دلیلی ممکن است افراد توسط ظابطان دستگیر شوند. باید به یاد داشته باشید که ضمن حفظ خونسردی و با آگاهی از حقوق متهم، سعی کنید حقوق خود را مطالبه نمایید. البته این کار باید به دور از درگیری، توهین و تنش باشد تا از وخیم‌تر شدن اوضاع جلوگیری شود. البته درصورتیکه ظابطان شما را از حقوق خود محروم کردند، این حقوق را می‌توانید از مقام قضایی مطالبه کنید. توجه کنید که هدف اصلی رهایی هرچه سریعتر شماست. بنابراین از انجام کارهایی که سبب بدتر شدن اوضاع می‌شود، پرهیز کنید. همچنین از امضا کردن هر نوشته‌ای که از محتوای آن بی‌اطلاعید حتما خودداری کرده و تقاضای عفو و بخشش و امضای آن را به بعد از مشاوره با وکیلتان موکول کنید. ممکن است ظابطان در برخورد اولیه به شما برای اخذ اقرار فشار آورند، اما به هیچ عنوان برای خلاصی به عملی که مرتکب نشده‌اید اقرار نکنید. برای آگاهی بیشتر در این زمینه، حتما با وکلای ما در پلتفرم حقوقی ترازو تماس بگیرید.