امروزه با شیوع پدیده طلاق، هر کدام از ما به احتمال زیاد در میان اطرافیان و آشنایان خود با این پدیده مواجه شده‌ایم. حتما در برخی موارد نیز شنیده‌اید که مردی زنش را طلاق داده و بعدا به او رجوع کرده است. در یک تقسیم بندی کلی از این نظر که پس از وقوع طلاق امکان رجوع در آن وجود دارد یا خیر، طلاق به دو قسم تقسیم می‌شود، طلاق رجعی و طلاق بائن. در این مقاله قصد داریم شما را با این دو قسم از اقسام طلاق، خصوصا نوع نخست آن آشنا کنیم و پیرامون شرایط و آثار آن توضیحاتی ارائه دهیم. پس با ما تا انتهای مقاله همراه باشید.
طلاق رجعی چیست؟
شما هم حتما نام طلاق رجعی را شنیده‌اید. اما طلاق رجعی چیست؟ طلاق رجعی، طلاقی است که در آن شوهر حق دارد که در زمان عده به زن رجوع کند. یعنی پس از وقوع طلاق، مرد به واسطه سخن یا رفتاری، فقط و فقط در زمان عده، تمایل خود را به ادامه زندگی با زن اعلام می‌دارد، بدون این که نیاز به خواندن مجدد صیغه ازدواج باشد. ماده ۱۱۴۸ قانون مدنی بیان می‌دارد که: «در طلاق رجعی برای شوهر در مدت عده حق رجوع است.» فلسفه وجودی چنین حکمی این است که پیوندهای عاطفی میان زن و شوهر گاهی پس از وقوع طلاق سبب تمایل ایشان به بازگشت به زندگی مشترک می‌شود. قانونگذار با این کار عملا راه را برای بازگشت به زندگی مشترک هموارتر کرده است. اگر با خواندن این متن برای شما سوال ایجاد شده که عده چیست، باید بگوییم که طبق ماده ۱۱۵۰ قانون مدنی، عده عبارت است از مدتی که تا انقضای آن، زنی که عقد نکاح او منحل شده است نمی‌تواند شوهر دیگر اختیار کند.
طلاق بائن چیست؟
وقتی طلاقی رخ می‌دهد دادگاه در حکم خود نوع آن را از جهت رجعی یا بائن بودن اعلام می‌کند. اما برای این که بدانیم تفاوت این دو در چیست و آثار و احکام هر کدام چگونه است، لازم است قدری با طلاق بائن نیز آشنا شویم. طلاق بائن عبارت است از طلاقی که شوهر در زمان عده حق رجوع و بازگشت به زن را ندارد. ماده ۱۱۴۴ قانون مدنی می‌گوید که در طلاق بائن برای شوهر حق رجوع نیست. قانونگذار در ماده ۱۱۴۵ قانون مدنی موارد طلاق بائن را بیان می‌کند. در موارد ذیل طلاق بائن است:
- طلاقی که قبل از نزدیکی واقع شود.
- طلاق یائسه
- طلاق خلع و مبارات، مادام که زن رجوع به عوض نکرده باشد.
- سومین طلاق که بعد از سه وصلت متوالی به عمل آید، اعم از این که وصلت در نتیجه رجوع باشد یا در نتیجه نکاح جدید.
البته با توجه به رویه قضایی و نظریات مشورتی، طلاق قضایی که زن به دلیل عسر و حرج تقاضای طلاق دارد و حاکم او را طلاق می‌دهد نیز بائن است. همچنین طلاق توافقی نیز چون در قالب طلاق خلع و یا مبارات صورت می‌گیرد، بائن بوده و رجوع در آن معنا ندارد. البته هر کدام از این موارد توضیحات جداگانه‌ای دارند که باید در مقاله‌ای مجزا به آن پرداخت.
نکته مهمی که در تشخیص طلاق رجعی از بائن وجود دارد این است که طلاق بائن تنها منحصر به همین موارد است و غیر از این موارد، هر طلاقی که رخ دهد رجعی است. البته در عمل برای افراد عادی مشکلی در این زمینه پیش نخواهد آمد، زیرا دادگاه در حکم خود نوع طلاق را مشخص خواهد کرد و شما دچار سردرگمی نخواهید شد.
فرق طلاق رجعی و بائن
- اولین و مهم‌ترین تفاوتی که این دو طلاق با هم دارند و سبب جدا شدن این دو از هم می‌شود، این است که در طلاق رجعی مرد حق رجوع به زن را در زمان عده دارد، اما در طلاق بائن امکان رجوع از طلاق و بازگشت به زن برای مرد وجود نخواهد داشت. در طلاق بائن اگر زن و مرد بخواهند با یکدیگر زندگی کنند، باید مجددا با اجرای شرایط خاص به خود عقد جدیدی را برقرار کنند.
- تفاوت دوم این دو طلاق در این است که در طلاق رجعی، زن باید حتما عده خود را نگه دارد. یعنی در مدت این عده، به هیچ عنوان نمی‌تواند با مرد دیگری ازدواج کند و باید تا پایان مدت عده صبر کند. اما در طلاق بائن اگر طلاق عده نداشته باشد، زن میتواند بلافاصله با مرد دیگری ازدواج کند. اگر طلاق بائن نیز عده داشته باشد، زن باید عده را نگه دارد اما در مدت این عده، مرد حق رجوع به او را ندارد. از اقسام طلاق بائن که پیش‌تر به آنها اشاره کردیم، طلاق زن یائسه و طلاق قبل از آمیزش جنسی عده ندارند. پس به عنوان مثال زنی که یائسه است در صورتی که طلاق بگیرد، عده نداشته و بلافاصله میتواند با مرد دیگری ازدواج کند. به عنوان مثالی دیگر اگر زن و شوهری پس از سومین ازدواج متوالی با یکدیگر از هم جدا شوند، طلاق بائن است ولی عده دارد و زن تا پایان آن نمی‌تواند با مرد دیگری ازدواج کند و برای مرد نیز حق رجوع در مدت عده وجود ندارد.
- تفاوت سوم این است که در طلاق بائن پس از اجرای صیغه طلاق و فوت هر یک از طرفین، دیگر ارثی به دیگری نمی‌رسد. درحالی‌که در طلاق رجعی، حتی در مدت عده رابطه ارث بردن میان زن و شوهر برقرار است.
- تفاوت چهارم این است حق نفقه زن در مدت عده در طلاق رجعی باقی است، مگر این که زن ناشزه گردد. این در حالی است که در طلاق بائن زن حق نفقه ندارد.
- تفاوت پنجم این است که در عده طلاق رجعی، زن کماکان زوجه مرد محسوب می‌شود. بنابراین مرد باید به وظایف خود در برابر زن عمل کند و به عنوان مثال، حق ندارد زن را از منزل مسکونی خود بیرون کند.
عده طلاق رجعی چند روز است؟
گفتیم که طبق ماده ۱۱۵۰ قانون مدنی، عده عبارت است از مدتی که تا انقضای آن، زنی که عقد نکاح او منحل شده است نمی‌تواند شوهر دیگر اختیار کند. اما برای رعایت عده باید مدت آن را نیز بدانیم. عده اقسام گوناگونی مانند عده وفات، عده طلاق، عده فسخ نکاح و … دارد. آنچه ما در اینجا توضیح خواهیم داد، عده طلاق یا همان طلاق رجعی است.
ماده ۱۱۵۱ قانون مدنی بیان می‌دارد: «عده طلاق و عده فسخ نکاح سه طهر است، مگر این که زن با اقتضای سن، عادت زنانگی نبیند که در این صورت عده او ۳ ماه است.» همچنین ماده ۱۱۵۳ قانون مدنی می‌گوید: «عده طلاق و فسخ نکاح و بذل مدت و انقضاء آن در مورد زن حامله تا وضع حمل است.» اگر به طور خلاصه بخواهیم بگوییم، زن در حالت عادی باید ۳ طهر عده نگه دارد. اگر با وجود اقتضای سن، فرد عادت ماهیانه نمی‌شود، این مدت زمان ۳ ماه خواهد بود و اگر زن حامله است، تا پایان وضع حمل در عده خواهد بود.
مدت زمان عده طلاق رجعی
- زن باردار است:
- تا وضع حمل باید عده نگه دارد.
- زن باردار نیست:
- عادت ماهیانه ببیند: ۳ طهر
- با اقتضای سن عادت ماهیانه نبیند: ۳ ماه
منظور از طهر، زمان پاکی زن از عادت ماهیانه است.
احکام طلاق رجعی
وقتی طلاق به نحو رجعی رخ داد، آثاری بر آن مترتب است که باید به بررسی آنها پرداخت. یعنی در زمانی که زن در عده ازدواج سابق است، آثار و احکامی شامل حال او و مرد خواهد شد که ندانستن برخی از آنها ممکن افراد را دچار مشکل کند. طبق نظر فقه که قانون مدنی ما نیز در بسیاری از موارد از آن گرفته شده است، در زمان عده طلاق رجعی، زن در حکم زوجه است، بنابراین بسیاری از آثار زوجیت در زمان عده طلاق رجعی نیز وجود خواهد داشت. در یک تقسیم‌بندی کلی میتوان این آثار را به دو بخش تقسیم کرد. نخست آثار مالی طلاق رجعی و دوم آثار غیرمالی آن.
احکام مالی طلاق رجعی
نفقه زن در زمان عده طلاق رجعی
بر اساس ماده ۱۱۰۹ قانون مدنی: «نفقه مطلقه رجعیه در زمان عده بر عهده شوهر است، مگر این که طلاق در حال نشوز واقع شده باشد؛ لیکن اگر عده از جهت فسخ نکاح یا طلاق بائن باشد، زن حق نفقه ندارد، مگر در صورت حمل از شوهر خود که در این صورت تا زمان وضع حمل نفقه خواهد داشت.» همان‌گونه که مشاهده می‌کنید در زمان عده در طلاق رجعی، کماکان نفقه زن بر عهده مرد است و مرد موظف به پرداخت آن بوده و در صورت عدم پرداخت، زن میتواند آن را مطالبه کند.
همچنین عدم پرداخت نفقه در این ایام توسط مرد با وجود توانایی مالی جرم بوده و میتواند موجب محکومیت کیفری او گردد. تنها در صورتی که طلاق در حال نشوز رخ داده باشد و همچنین زمانی که عده به پایان برسد و یا اصلا طلاق بائن باشد، مرد تکلیفی به پرداخت نفقه نخواهد داشت. گفتنی است که هزینه کفن و دفن زن و زکات فطره او نیز شرعا بخشی از نفقه زن بوده و در این ایام بر عهده مرد است.
ارث بردن زن و شوهر در زمان عده طلاق رجعی
بر اساس ماده ۹۴۳ قانون مدنی: «اگر شوهر زن خود را به طلاق رجعی مطلقه کند، هر یک از آنها که قبل از انقضای عده بمیرد، دیگری از او ارث می‌برد. اما اگر فوت یکی از آنها بعد از انقضای عده بوده و یا طلاق بائن باشد، از یکدیگر ارث نمی‌برند». پس با این توضیح مشخص می‌شود که ارث بردن در زمان عده طلاق رجعی جاری خواهد بود و هر کدام از طرفین که زودتر فوت کند، دیگری از او ارث خواهد برد. اما اگر فوت فرد پس از انقضای مدت عده باشد و یا از اصل طلاق بائن باشد، دیگر ارث‌بری میان طرفین برقرار نمی‌شود.
احکام غیرمالی طلاق رجعی
با توجه به این که در عده طلاق رجعی زن در حکم زوجه است، بنابراین برخی احکام زوجیت بر طرفین برقرار است:
- زن در دوران عده طلاق رجعی حق ازدواج با هیچ مردی را ندارد.
- مرد در دوران عده طلاق رجعی نمی‌تواند با خواهر زن ازدواج کند و برای ازدواج با برادرزاده یا خواهرزاده او باید از زن اجازه بگیرد.
- ازدواج مجدد مرد در زمان عده طلاق رجعی نیازمند کسب اجازه از دادگاه است.
- در صورت وقوع رابطه نامشروع توسط زن یا مرد، این رابطه در حکم زنای محصنه خواهد بود.
- رابطه نامشروع بین زن و مرد دیگر باعث حرمت ابدی میان آن دو خواهد شد، زیرا زن همانند زن شوهردار است.
- خواستگاری صریح و ضمنی از زن در این ایام توسط مرد دیگر شرعا حرام است، ولی در صورت ازدواج پس از ایام عده ازدواجشان صحیح خواهد بود. ( شارع با این قانون احتمالا به دنبال این بوده که هر چیزی که راه را برای بازگشت احتمالی به زندگی قبلی سخت می‌کند، از میان بردارد.)
- اگر یکی از طرفین در زمان عده فوت کند، غسل او توسط طرف دیگر بلامانع است.
- نزدیکی میان زن و مرد در این مدت حلال بوده و اصولا به معنی رجوع به ازدواج سابق خواهد بود.
- اگر در میان مدت عده مرد فوت کند، زن باید با احتساب مدت زمان سپری شده، عده وفات نگه دارد.
- مرد در ایام عده رجعی نمی‌تواند زن را از منزل بیرون کند.
ثبت طلاق رجعی در شناسنامه
یکی از سوالات متداول از ما این است که آیا طلاق رجعی در شناسنامه ثبت می‌گردد؟ اگر پاسخ مثبت است شرایط آن چگونه است؟ در پاسخ به این سوال باید گفت که ماده ۳۸ قانون حمایت از خانواده سال ۹۲ می‌گوید: «در طلاق رجعی، صیغه طلاق مطابق مقررات مربوط جاری و مراتب صورتجلسه می‌شود، ولی ثبت طلاق منوط به ارائه گواهی کتبی حداقل دو شاهد مبنی بر سکونت زوجه مطلقه در منزل مشترک تا پایان عده است، مگر این که زن رضایت به ثبت داشته باشد. در صورت تحقق رجوع، صورتجلسه طلاق ابطال و درصورت عدم رجوع، صورتجلسه تکمیل و طلاق ثبت می‌شود. صورتجلسه تکمیل شده به امضای سردفتر، زوجین یا نمایندگان آنان و دو شاهد طلاق می‌رسد. در صورت درخواست زوجه، گواهی اجرای صیغه طلاق و عدم رجوع زوج به وی اعطا می‌شود. در هر حال در صورت انقضای مدت عده و عدم احراز رجوع، طلاق ثبت می‌شود».
پس برای ثبت طلاق رجعی باید یا گواهی کتبی توسط دو شاهد مبنی بر سکونت زوجه در منزل مشترک تا پایان عده ارائه گردد و یا این که زن از ابتدا نسبت به ثبت طلاق در شناسنامه رضایت داشته باشد. این امر زمانی است که زن تمایل به ماندن در منزل مشترک نداشته باشد. همچنین اگر مدت زمان عده سپری شود و رجوع مرد ثابت نشود، باز هم طلاق در شناسنامه ثبت خواهد شد. تنها در جایی که مرد رجوع کند، ثبت طلاق منتفی خواهد بود.
رجوع مرد به همسر
رجوع مرد به زن یعنی هنگامی که مرد زن خود را به طلاق رجعی طلاق داده است و بدون این که مجددا صیغه ازدواجی خوانده شود، مرد با عمل یا گفتار خود بیان کند که می‌خواهد به ازدواج سابق برگردد و آن را ادامه دهد.
شرایط و احکام رجوع مرد به زن
- رجوع تنها در اختیار مرد است و در اصطلاح حقوقی ایقاعی است که تنها با اراده مرد رخ می‌دهد و زن نمی‌تواند آن را رد کند.
- این کار با هر فعل یا لفظی که نشان‌دهنده رجوع به ازدواج سابق باشد، رخ می‌دهد. مانند این که مرد دست زن را بگیرد و یا او را ببوسد و یا به او بگوید که دوستش دارد و یا اقدام به آمیزش با یکدیگر کنند.
- این اعمال و الفاظ باید حتما با قصد رجوع باشد. پس گرفتن دست یا بوسیدن زن بدون قصد رجوع از طلاق سبب تحقق رجوع به معنایی که گفتیم نخواهد شد.
- رجوع از طلاق هیچ تشریفات خاصی ندارد. به عنوان مثال نیازی به خواندن عقد خاص یا عقد ازدواج مجدد ندارد.
- حق رجوع به نظر اغلب حقوقدانان صرفا حق نبوده بلکه از قواعد امری است. یعنی حق رجوع توسط مرد قابل اسقاط نیست.
- انجام رجوع را نمی‌توان به کس دیگری سپرد. تنها اعلام آن را مرد میتواند به دیگری بسپارد.
- از آنجا که رجوع امری شخصی است، ولی یا قیم فرد محجور نمی‌توانند به جای او تصمیم گرفته و رجوع کنند.
- عدم ثبت واقعه رجوع باعث از بین رفتن رجوع نخواهد شد و طرفین زن و شوهر خواهند بود، حتی اگر آن را ثبت نکرده باشند. اما ثبت رجوع توسط مرد الزامی است و باید ظرف مدت یک ماه از تاریخ رجوع آن را ثبت کند و الا منجر به محکومیت مالی یا زندان خواهد شد.
- مهلت و مدت زمان رجوع تا پایان عده زن خواهد بود. پس اگر پس از انقضای مدت عده مرد تمایل به زندگی مشترک با همان زن را داشته باشد، باید مجددا عقد ازدواج بین آنها جاری گردد.
سخن پایانی
دانستیم که طلاق رجعی طلاقی است که در آن مرد میتواند در مدت عده به زن رجوع کرده و به زندگی مشترک برگردد. همچنین دانستیم که در مدت عده زن مستحق نفقه بوده و بین او و مرد رابطه ارث بری وجود دارد. با توجه به حساسیت این موضوع، توصیه ما به شما این است که قبل از انجام هر عملی حتما با مشاورین و وکلای خبره در حوزه خانواده مشورت کنید تا درگیر مشکلات نشوید.
۱. طلاق رجعی چیست؟
طلاقی است که در آن شوهر حق دارد که در زمان عده به زن رجوع کند.
۲. آیا در طلاق رجعی مرد میتواند ازدواج کند؟
مرد در مدت عده طلاق رجعی برای ازدواج مجدد باید از دادگاه کسب اجازه کند.
۳. عده طلاق رجعی چیست؟
مدت زمانی که پس از طلاق زن حق ازدواج با مرد دیگری را ندارد عده طلاق رجعی است.
۴. ایا طلاق رجعی در شناسنامه ثبت می شود؟
بله.