مسئولیت کیفری

بر اساس قانون و از نظر مواجهه با جرم و مجازات، افرادی که مرتکب یک جرم می شوند از دو حالت خارج نیستند. افراد بدون مسئولیت کیفری و افراد دارای مسئولیت کیفری. در این مقاله با ما همراه باشید تا با ضوابط، تعاریف و جوانب مختلف این موضوع آشنا شوید.

تعریف مسئولیت کیفری چیست؟

از منظر قانون می‌توان گفت افرادی که دارای توانایی‌هایی نظیر فهم، درک، اختیار و بلوغ هستند، اشخاص دارای مسئولیت کیفری به حساب می‌آیند. امّا در مقابل افرادی که چنین توانایی‌هایی ندارند، مثلا هنوز به سن قانونی نرسیده‌اند، مسئولیت کیفری ندارند و از مجازات معاف هستند.

به عبارت دیگر می‌توان گفت که قانون برای این که بتوان یک فرد را به خاطر انجام جرم مجازات کرد، شروطی قائل است و طبق آن فرد باید هنگام انجام جرم، عاقل، بالغ و دارای اختیار باشد. مثلا فرد دیوانه را نمی‌توان برای انجام جنایت مانند فرد عاقل مجازات کرد. البته در این حالت جرم اتفاق افتاده امّا به یکی از دلایل رفع‌کننده مسئولیت، مانند کم بودن سن یا جنون، مسئولیت کیفری از مجرم رفع خواهد شد.

گفتنی است که اگر در انجام جرم توسط فردی که مسئولیت کیفری ندارد، شریک جرم یا معاون وجود داشته باشد، فقط مجرم از مجازات معاف خواهد بود و فردی که معاونت در جرم داشته، طبق قانون مجازات خواهند شد.

توجیه جرم در شرایط خاص

بر اساس قانون، بعضی عوامل در شرایط خاص به طور مستقیم باعث توجیه جرم می‌شوند؛ یعنی با این که عمل انجام‌شده جرم است، اما به خاطر وجود شرایط خاص، از انجام‌دهنده آن رفع مسئولیت خواهد شد یا آن عمل جرم محسوب نمی‌شود. این حالت در مورد معاون یا شریک جرم نیز رعایت خواهد شد.

گاهی افراد معمولی یا مأموران در حال انجام وظیفه، قانونی را نسبت به قانون دیگر مهم‌تر دیده و کاری می‌کنند که در قانون جرم است، ولی با این وجود جرم محسوب نمی‌شود. یا در مثالی دیگر، ممکن است گاهی عملی که در حالت عادی جرم است، به دستور شخص دیگری انجام شود و به خاطر این قاعده جرم محسوب نشود که البته در این حالت وجود سه شرط لازم است:

1. قانونی بودن دستور شخص صلاحیت‌دار؛
2. صلاحیت داشتن فرد دستوردهنده؛
3. لازم بودن پیروی فرد از دستور مقام صلاحیت‌دار.

دفاع مشروع

یکی دیگر از مواردی که انجام جرم را در نظر قانون موجه می‌کند و به عبارتی مسئولیت کیفری را از مجرم سلب می‌کند، دفاع مشروع است. یعنی به عنوان مثال اگر به فردی به ناحق حمله شود و او برای دفع خطر جرمی انجام دهد، با وجود شرایطی خاص، عمل او موجه و مشروع محسوب می‌شود و نباید او را مجازات کرد.

همان‌طور که اشاره شد، در انجام این عمل باید شرایطی قانونی وجود داشته باشد که نتوان آن را جرم به حساب آورد:

• تعرض و حمله باید طوری باشد که بدون انجام جرم قابل دفع نباشد؛
• تعرض باید غیرقانونی و ناعادلانه باشد؛
• باید شروع به انجام حمله یا تعرض شده باشد یا طبق شرایط تشخیص داده شود که انجام آن نزدیک است؛
• انجام دفاع باید ضروری بوده باشد؛
• دفاع باید با تعرضی که انجام شده متناسب باشد؛
• مدافع در حال عادی قادر به دفع حمله نباشد؛
• خطر شدیدی جان و مال مدافع یا دیگری را تهدید کرده باشد.

در تمام موارد یادشده اگر دفع حمله یا تعرض با انجام جرم همراه باشد، دفاع مشروع تلقی شده و مجازات ندارد.

هدف از مسئولیت کیفری

بر اساس ضوابط درج‌شده در قانون می‌توان گفت که هدف از قرار دادن مسئولیت کیفری برای افراد جامعه، انجام مجازات برای مجرمان است. در حقیقت برای دفاع از جان و مال افراد جامعه، برقراری نظم، اصلاح افراد مجرم، ترساندن دیگران از انجام جرم و جبران خسارات عمومی و شخصی، مسئولیت کیفری در نظر گرفته شده است.

علت‌های رافع مسئولیت کیفری چیست؟

طبق قانون، دلایل مختلفی وجود دارند که مسئولیت کیفری را از افراد رفع می‌کنند. همان‌طور که پیش از این اشاره کردیم، دلایلی نظیر: دیوانگی (جنون)، مجبور بودن، کودک بودن، اشتباه، خواب، بیهوش بودن و مستی رافع مسئولیت کیفری هستند.

البته رافع بودن دلایل بالا در خصوص مسئولیت کیفری به علت این است که فرد یا از نظر فکری و جسمی رشد نکرده و جرم را درک نمی‌کند، یا عارضه‌ای گذرا در او ایجاد شده که قادر به تشخیص خوب و بد نیست، یا به دلایل دیگر درکی از موضوع نداشته یا از خود اختیاری نداشته است و به همین دلیل نمی‌توان او را به دلیل انجام جرم، مجازات کرد.

موانع مسئولیت کیفری

در قانون مجازات اسلامی که در سال ۹۲ تصویب شده، موانع مسئولیت کیفری، جایگزین علل موجه کردن جرم و عوامل رافع مسئولیت کیفری شده است. در قانون مصوب قدیم دو عنوان مجزا برای موارد ذکرشده وجود داشت که هر کدام آثار حقوقی مخصوص به خود را داشتند، امّا اکنون در قانون جدید این دو با هم ادغام شده و موانع مسئولیت کیفری نام گرفته‌اند.

همان‌طور که پیش از این بیان شد، طبق این قانون موانع مسئولیت کیفری عبارتند از:

• نرسیدن به بلوغ؛
• اکراه (یعنی اکراه تحمل‌ناپذیری که سبب انجام جرم شده است.)؛
• جنون؛
• خواب یا بیهوشی (مگر اینکه عمدی باشد.)؛
• مستی و بی‌اراده بودن (نباید به صورت عمدی و برای تحقق جرم مواد روان‌گردان یا مستی‌آور مصرف شده باشد.)
• بی‌اطلاعی از حکم قانون نسبت به جرم بودن یک فعل (ادعای بی‌اطلاعی یا جهل به تنهایی برای اثبات این مسئله کافی نیست و باید ثابت شود که به طور معمول تشخیص این که فعل انجام‌شده جرم بوده یا نه، برای فرد ممکن نبوده باشد.)؛
• دفاع مشروع؛
• انجام جرم با مجوز و حکم قانونی؛
• انجام جرم با دستور مقام دارای صلاحیت که شرایط آن قبلا بیان شد؛
• جرم در اثر اقدام متعارف والدین یا ولی قانونی برای ادب کردن یا محافظت از کودک یا فرد مجنون بوده باشد (در صورتی که حدود شرع رعایت شده باشد.)؛
• جرم در اثر سوانح ورزشی (به شرط این که عمل انجام‌شده در اثر بر هم زدن مقررات ورزش مربوطه نباشد و مقررات هم با شرع مغایر نباشد.)؛
• عمل جراحی که با مسئولیت خود فرد بیمار یا نماینده و سرپرست او باشد نیز از موانع مسئولیت کیفری است؛
• اگر جرم به دستور مقام رسمی انجام شود و آن عمل غیرقانونی بوده باشد، انجام‌دهنده مسئول نخواهد بود بلکه دستوردهنده مجازات می‌شود.

شرایط مسئولیت کیفری

طبق قانون مجازات اسلامی و در ماده‌های ۱۴۰ تا ۱۴۵، برای تحقق مسئولیت کیفری شرایطی بیان شده که در ادامه آنها را خواهید خواند:

• در خصوص جرائم مستحق حد، قصاص و تعزیرات، مسئولیت کیفری فقط زمانی محقق می‌شود که مجرم در زمان انجام جرم، بالغ، عاقل و دارای اختیار بوده باشد (غیر از مورد اکراه در قتل که حکم آن متفاوت است.)؛
• مسئولیت کیفری فقط متوجه شخص انجام‌دهنده خواهد بود؛
• در مورد مسئولیت کیفری که در نتیجه عمل فرد دیگری به وجود می‌آید، فقط در زمانی محقق می‌شود که به دلایل قانونی، فرد مسئول عمل فرد دیگری باشد یا به علت رفتار دیگری، تقصیری انجام دهد.
• اصل مسئولیت کیفری تنها مربوط به اشخاص حقیقی است و اشخاص حقوقی تنها زمانی این مسئولیت را پیدا می‌کنند که نماینده قانونی آنها به خاطر منافع آنها یا با استفاده از نام آنها، جرمی انجام دهد و مسئولیت شخص حقوقی مانع از مسئولیت شخص حقیقیِ مجرم نیست؛
• در خصوص جرائم عمدی باید آگاهی و نیّت مجرم برای انجام جرم اثبات شود و در جرائمی که وقوع آنها وابسته به وجود نتیجه است، نیت مجرم برای حاصل شدن نتیجه و آگاهی از وقوع آن هم برای محرز شدن جرم، شرط است؛
• در مورد جرم‌های غیرعمدی باید ابتدا مقصر بودن فرد مجرم ثابت شود. این جرم‌ها چه خطای محض باشند و چه شبه‌عمدی، بر اساس مقررات کتاب دیات و قصاص با آنها رفتار خواهد شد.

تفاوت مسئولیت مدنی و کیفری

مسئولیت مدنی یعنی هر کسی که با عمل عمدی یا بی‌احتیاطی خود به جان، مال و آبروی دیگری آسیبی وارد کند، چه آن آسیب مادی باشد و چه معنوی، در برابر عمل خود مسئول خواهد بود و باید خسارت ناشی از آن را جبران کند.

در تفاوت مسئولیت مدنی و کیفری باید گفت که در نوع کیفری زیان و خسارت ناشی از جرم، در قبال جامعه است، اما در مورد مسئولیت مدنی، بیشتر ضرر متوجه فردی خاص است.

هدف مسئولیت کیفری چنان که اشاره شد، دفاع از نظم جامعه، جبران خسارت عمومی، اصلاح جامعه و ترساندن افراد از ارتکاب جرم است؛ درحالی‌که هدف از نوع مدنی آن، جبران خسارت و ظلم واردشده به شخص زیان‌دیده است.

برای اثبات مسئولیت کیفری مجرم، وجود سوءنیت و هدف مجرمانه شرط است، ولی برای اثبات مسئولیت مدنی، نیازی به اثبات اراده مجرمانه فرد مرتکب نیست. برای تحقق مسئولیت کیفری معمولا تمام جوانب روانی و عوامل محیطی در خصوص مجرم برای تعیین میزان و نوع مجازات بررسی می‌شوند تا اصل شخصی بودن مسئولیت کیفری رعایت شده باشد، امّا در مورد مسئولیت مدنی، بر اساس میزان خسارت واردشده مجازات یا جریمه تعیین می‌شود.

مسئولیت کیفری اشخاص حقیقی و حقوقی

در بخش‌های قبل اشاره کردیم که این مسئولیت در اصل مربوط به اشخاص حقیقی است و تنها زمانی شخص حقوقی دارای مسئولیت کیفری می‌شود که شخصی حقیقی به نمایندگی از او خلافی بکند و این مسئولیت نیز باعث نمی‌شود که شخص حقیقی جداگانه مجازات نشود.

اعمال مجازات درباره اشخاص حقوقی به صورت انحلال دائم یا موقت، مصادره اموال و محرومیت از یک یا چند فعالیت به صورت دائم یا موقت خواهد بود. طبق قانون، جریمه نقدی برای اشخاص حقوقی حداقل دو برابر و حداکثر چهار برابر مجازات در نظر گرفته‌شده برای شخص حقیقی در همان جرم است.

سخن پایانی

به طور کلی می‌توان مسئولیت کیفری را عامل بازدارنده‌ مناسب برای حفظ نظم اجتماعی معرفی کرد. اگر در خصوص حقوق جزایی و کیفری نیاز به وکیل زبده یا مشاوران متخصص داشتید، پیشنهاد می‌کنیم با پلتفرم حقوقی ترازو تماس بگیرید.