جرایم قابل گذشت کدامند و چه مقرراتی دارند؟

جرایم قابل گذشت، گروهی از جرایمی‌اند که دارای احکام و قوانین خاص مرتبط با خود هستند. معمولا این دسته از جرایم از اهمیت کمتری نسبت به جرایم غیرقابل گذشت برخوردارند. البته این به معنی این نیست که مجازات این جرایم سبک بوده و به راحتی می‌توان مرتکب آنها شد. اما با توجه به قواعد و قوانین خاصی که دارند، باید با آنها آشنا شد.

تعریف جرم قابل گذشت

یکی از عواملی که در قانون به عنوان عامل سقوط مجازات بیان شده است، گذشت شاکی خصوصی است. البته این امر تنها در مورد جرایم قابل گذشت، سبب سقوط مجازات می‌گردد. به همین دلیل باید جرم قابل گذشت را تعریف کرد.

بر اساس ماده ۱۰۰ قانون مجازات اسلامی، جرایم قابل گذشت، جرایمی هستند که شروع و ادامه تعقیب و رسیدگی و اجرای مجازات، منوط به شکایت شاکی و عدم گذشت وی است. در مقابل جرایم غیرقابل گذشت، جرایمی هستند که شکایت شاکی و گذشت وی در شروع به تعقیب و رسیدگی و ادامه آنها و اجرای مجازات تأثیری ندارد. یعنی مدعی العموم می‌تواند اقدام به اعلام جرم علیه مرتکب کرده و شروع به تعقیب کیفری و مجازات مرتکب کند، بدون این که شخص خاصی از او شکایت کرده باشد.

به بیان دیگر جرایم موجود در قانون به دو دسته جرایم قابل گذشت و غیرقابل گذشت تقسیم می‌شوند. جرایم قابل گذشت صرفا با شکایت شاکی رسیدگی شده و در هر مرحله‌ای اگر شاکی رضایت دهد، تعقیب یا اجرای مجازات متوقف خواهد شد. باید توجه داشت که این تقسیم بندی صرفا در مورد جرایم تعزیری جاری است و در مورد قصاص و دیات و حدود، قواعد و قوانین خاص خود جریان دارد.

چه جرایمی قابل گذشت هستند؟

باید بدانید که تمام جرایم دارای جنبه عمومی‌اند. در برخی جرایم این جنبه قوی تر بوده و در برخی نسبت به جنبه خصوصی آن ضعیف‌تر است. در مواردی که جنبه عمومی ضعیف‌تر بوده، جرم قابل گذشت است. البته در مورد جرایم به واسطه وجود جنبه عمومی، اصل بر این است که تمام جرایم غیرقابل گذشت هستند مگر آن که در قانون به صراحت جرمی قابل گذشت دانسته شود. البته بر اساس ماده ۱۰۳ قانون مجازات اسلامی، چنانچه قابل گذشت بودن جرمی در قانون تصریح نشده باشد، غیرقابل گذشت محسوب می‌شود؛ مگر این که از حق الناس بوده و شرعاً قابل گذشت باشد.

فهرست جرایم قابل گذشت

با مراجعه به قانون در ماده ۱۰۴ قانون مجازات اسلامی، با لیستی از مواد قانونی مواجه می‌‌شویم که جرایم قابل گذشت را برشمرده است. با هم نگاهی به لیست این جرایم خواهیم انداخت. عددی که در جلوی هر عنوان آمده است، اشاره به ماده قانونی دارد که بر اساس آن این رفتار جرم انگاری شده است.

1. جعل و تزویر در اسناد و نوشته‌های غیررسمی (۵۳۶)  
2. سوءاستفاده از ضعف نفس شخصی (۵۹۶)  
3. توهین ساده، توهین به کارمندان دولت، توهین به نماینده رئیس کشور خارجی و نماینده سیاسی کشور خارجی در قلمرو خاک ایران (۶۰۸ و ۶۰۹ و ۵۱۷) (سایر توهین‌های مشدد غیرقابل گذشت هستند) 
4. سقط جنین زن حامله به واسطه ضرب یا اذیت و آزار وی (۶۲۲) ( بقیه موارد سقط جنین از جمله سقط جنین توسط پزشک غیرقابل گذشت است)
5. امتناع شخص از دادن طفلی که به او سپرده شده است (۶۳۲)
6. رها کردن طفل یا شخصی که قادر به محافظت از خود نیست در محلی که خالی از سکنه است (۶۳۳) 
7. مزاحمت با تلفن یا دستگاه‌های مخابراتی دیگر(۶۴۱)
8. تدلیس در نکاح (۶۴۷)
9. افشای اسرار مردم (۶۴۸)
10. اخذ نوشته یا سند یا امضا یا مهر با جبر و قهر یا اکراه و تهدید (۶۶۸)
11. تهدید به قتل یا ضررهای نفسی یا شرفی یا مالی یا افشای اسرار (۶۶۹) 
12. سوء استفاده از سفید امضا یا سفید مهر (۶۷۳)  
13. خیانت در امانت (۶۷۴) 
14. برخی از مصادیق تخریب (۶۷۶ و ۶۷۷)  
15. کشتن حیوان حلال گوشت متعلق به دیگری یا حیواناتی که شکار آنها توسط دولت ممنوع است (۶۷۹)
16. اتلاف اسناد غیردولتی (۶۸۲) (اتلاف اسناد دولتی غیرقابل گذشت است) 
17. چراندن محصول متعلق به دیگری، تخریب نخلستان، تاکستان، باغ، میوه آسیاب، درخت و نخل متعلق به دیگری (۶۸۴ و ۶۸۵) 
18. تخریب زیست و منابع طبیعی و تصرف عدوانی و ایجاد مزاحمت یا ممانعت از حق در مواردی که ملاک و اراضی متعلق به اشخاص خصوصی باشد (۶۹۰)  
19. تصرف ملک دیگری به قهر و غلبه (۶۹۲) 
20. تصرف عدوانی یا مزاحمت یا ممانعت از حق برای بار دوم (۶۹۳) 
21. ورود به منزل یا مسکن دیگری به عنف یا تهدید (۶۹۴) 
22. افترا (۶۹۷)  
23. نشر اکاذیب (۶۹۸) (نشر اکاذیب رایانه‌ای غیرقابل گذشت است)  
24. افترای عملی (۶۹۹) 
25. هجو و انتشار هجوبه (۷۰۰) 
26. برخی از مصادیق تصادفات رانندگی (۷۱۶ و ۷۱۷)  
27. هتک حیثیت رایانه‌ای (۷۴۴) 
28. سرقت مقرون به یکی از پنج شرط مشدد و کیفری و جیب‌بری و امثال آن و سرقت ساده و ربایش؛ همه این جرایم زمانی قابل گذشت هستند که ارزش مال مورد سرقت، بیش از دویست میلیون ریال نباشد و سارق فاقد سابقه موثر کیفری باشد. (۶۵۶ ،۶۶۱،۶۵۷، ۶۶۵) 
29. انتقال مال غیر و کلاهبرداری به شرطی که مبلغ آن یک میلیارد ریال یا کمتر باشد، جرائم در حکم کلاهبرداری و جرائمی که مجازات کلاهبرداری درباره آنها مقرر شده یا طبق قانون کلاهبرداری محسوب می‌شود در صورت داشتن بزه دیده (صرف نظر از مبلغ آن)
30. تمام جرایم درجه ۵ تا ۸ که مرتکب آن زیر ۱۸ سال دارد در صورت داشتن بزه‌دیده
31. حد قذف
32. جرایم تعزیری در باب دیات
33. جرایمی که به عنوان قانون خاص، جرمی را قابل گذشت معرفی کرده باشند.

تفاوت گذشت شاکی خصوصی در جرایم قابل گذشت و جرایم غیرقابل گذشت

مهمترین نکته‌ای که در مورد جرایم قابل گذشت وجود دارد تاثیر گذشت شاکی خصوصی در این جرایم است. باید توجه داشت که گذشت شاکی خصوصی در جرایم قابل گذشت به این معناست که مقامات قضایی امکان تعقیب مجرم را نداشته و نمی‌توانند به جرم او رسیدگی کنند. همچنین اگر شاکی از مجرم شکایت کرده و مجرم در حال گذراندن محکومیت باشد، در صورت گذشت شاکی، اجرای مجازات متوقف خواهد شد. اما در مورد جرایم غیرقابل گذشت، اگر جرم دارای بزه‌دیده باشد، تاثیر گذشت او تنها می‌تواند سبب تخفیف در مجازات مرتکب گردد و اثر دیگری نخواهد داشت.

گذشت شاکی در قصاص و دیات و حدود

چون قصاص و دیات از حقوق بزه‌دیده است، صرفا با مطالبه ایشان این مجازات‌ها اجرا می‌گردد. بنابراین اگر فرد یا اولیای دم گذشت کنند، این مجازات‌ها ساقط خواهند شد. البته این به این معنا نیست که مرتکب رها خواهد شد. بلکه در برخی از جرایم، گرچه قصاص ساقط خواهد شد، اما مرتکب از جهت جنبه عمومی جرم به مجازات‌هایی محکوم می‌گردد. به عنوان مثال در قتل عمد، اگر فرد قصاص نشود به حبس از سه تا ده سال محکوم خواهد شد. در مورد حدود نیز گذشت تنها در دو مورد موثر است: حد قذف و سرقت.

امکان شکایت از جانب شخص محجور در جرایم قابل گذشت

گفتیم که در جرایم قابل گذشت، تعقیب کیفری تنها با شکایت شاکی آغاز می‌گردد. ممکن است این سوال در ذهن شما ایجاد شود که اگر بزه‌دیده اهلیت انجام شکایت نداشت، تکلیف چیست؟ در این موارد باید ولی یا قیم شخص محجور اقدام به اقامه دعوا کند. اما اگر او ولی یا قیم نداشته باشد چه؟

بر اساس ماده ۷۰ قانون آیین دادرسی کیفری، در مواردی که تعقیب کیفری، منوط به شکایت شاکی است و بزه دیده، محجور می‌باشد و ولی یا قیم نداشته یا به آنان دسترسی ندارد و نصب قیم نیز موجب فوت وقت یا توجه ضرر به محجور شود، تا حضور و مداخله ولی یا قیم یا نصب قیم و همچنین اگر ولی یا قیم خود مرتکب جرم شده یا مداخله در آن داشته باشد، دادستان شخصی را به عنوان قیم موقت تعیین می‌کند و یا خود امر کیفری را تعقیب می‌کند و اقدامات ضروری را برای حفظ و جمع‌آوری ادله جرم و جلوگیری از فرار متهم به عمل می‌آورد.

این حکم در مواردی که بزه دیده، ولی یا قیم او به عللی از قبیل بیهوشی قادر به شکایت نباشد نیز جاری است. همچنین در خصوص شخص سفیه فقط در دعاوی کیفری که جنبه مالی دارد رعایت ترتیب مذکور در این ماده الزامی است و در غیر موارد مالی، سفیه می‌تواند شخصاً طرح شکایت نماید.

آیا جرایم افراد زیر ۱۸ سال قابل گذشت است؟

درباره جرایمی که توسط افراد زیر ۱۸ سال ارتکاب می‌یابد باید گفت که اگر جرم از جرایم قابل گذشت باشد، همانند سایرین با ایشان رفتار خواهد شد. اما اگر این افراد مرتکب جرم غیرقابل گذشت شوند، قانون گذار برایشان تحفیفی به لحاظ سن و سال ایشان قائل شده است. بر این اساس، اگر جرم ارتکابی جرم تعزیری درجه ۵ تا ۸ باشد که دارای بزه‌دیده است، این جرایم نیز قابل گذشت حساب شده و در صورت گذشت شاکی، تعقیب و مجازات ایشان موقوف خواهد شد.

برخی از جرایم قابل گذشت در قوانین خاص

گفتیم که اصل در جرایم این است که غیرقابل گذشت هستند، مگر قانون به قابل گذشت بودن آن تصریح کرده باشد. در ماده ۱۰۴ قانون مجازات اسلامی نیز عمده موارد بیان شده و ما نیز به آنها اشاره کردیم. اما در برخی قوانین خاص نیز برخی جرایم قابل گذشت دانسته شده‌اند. برخی از این موارد از این قرارند:

1. سوءقصد به جان رییس کشور خارجی یا نماینده سیاسی آن در ایران
2. صدور چک پرداخت نشدنی
3. ترک انفاق افراد واجب النفقه

نهادهای تخفیفی که در جرایم قابل گذشت جاری نیستند

قانون‌گذار در دل قانون برخی نهادهای تخفیفی به حال محکومین را تعبیه کرده که در صورت اصلاح و وجود شرایط لازم، محکومین بتوانند از آن بهره برده و نهایتا به دل جامعه بازگردند. اما برخی از این نهادها صرفا در جرایم غیرقابل گذشت جاری هستند، زیرا گذشت شاکی در اعمال این نهادها شرط بوده و همانگونه که گفتیم در جرایم قابل گذشت تعقیب و مجازات با گذشت متوقف خواهد شد. نهادهایی که در جرایم قابل گذشت اعمال نمی‌شوند به این شرحند:

1. معافیت از کیفر مذکور در ماده ۳۹ قانون مجازات اسلامی
2. نظام نیمه آزادی
3. اعمال مجازات جایگزین حبس در موارد اختیاری
4. بایگانی کردن پرونده مذکور در ماده ۸۰ آیین دادرسی کیفری
5. طرح پرونده به صورت شفاهی و بدون کیفر خواست مذکور در ماده ۸۶ آیین دادرسی کیفری

سخن پایانی

جرم قابل گذشت و نتایج و آثار آن را برای شما شرح دادیم. البته تلاش شد تا به دور از بیان جزییات، شما را با کلیات آن آشنا کنیم. بنابراین در موارد ضروری بهتر است تا از مشاوره وکلای متبحر در امور کیفری بهره ببرید. شما نیز اگر در این مورد سوالی دارید بهتر است تا آن را با وکلای ما در پلتفرم حقوقی ترازو درمیان بگذارید.

سوالات متداول